Geschiedenis

De Schilderswijk is een van de eerste uitbreidingen van Groningen na ontmanteling van de vesting in 1880. De aftakeling van de Groninger vesting (en die van andere decentrale steden) vond zijn pendant in de opbouw van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, die plaatsvond in de periode 1820-1860. Het nieuwe koninkrijk vergde een nieuw en samenhangend verdedigingsconcept waarin onder andere verdedigingswerken zoals de stelling van Amsterdam werden uitgevoerd.
Tegelijkertijd vonden maatschappelijke ontwikkelingen plaats die juist toegankelijkheid van de stad vereisten zoals de aanleg van de spoorweg in 1866 en de aanleg van het Eemskanaal in 1870. Kortom, de stad Groningen ging een nieuwe fase in haar bestaan in.Het oudste kaartje waarop we een beeld hebben van het gebied dat later de Schilderswijk wordt, is van Jacob van Deventer (Figuur 1).
Jacob van deventer figuur 1

Figuur 1: Kaart van Jacob van Deventer, ca 1562

Op Van Deventer’s kaart van Groningen uit 1562 zien we het Hoendiep (met enige bebouwing bij de A-poort), de Kraneweg, de Friesestraatweg en de Hofstede de Grootkade, althans een weg langs het Reitdiep. Ook langs de Friesestraatweg is al sprake van enige bebouwing. In de jaren 1615-1624 werd Groningen voorzien van een nieuwe omwalling. De oude binnenstad werd opgenomen in een systeem van 17 bastions die ook de nog onbebouwde Hortusbuurt omvatte en wat tegenwoordig ‘binnenstad oost’ heet. Groningen kreeg de karakteristieke omtrek van een ei. In de nieuwe stadsomwalling van de vesting moesten ook poorten worden gemaakt. Vaarwater en water voor de stadsverdediging moesten strikt gescheiden blijven. Dit leidde tot een vrij ingewikkelde knoop bij de Kranepoort. Bij de A-poort was de situatie wat eenvoudiger al had je hier het geval dat er twee poorten achter elkaar lagen: een van de oude omwalling, de binnen A-poort, die werd gesloopt in 1828, en een van de nieuwe omwalling, de Buiten A-poort, gesloopt in 1859.

gebroeders lotter

Figuur 2: Kaart van de Gebr. Lotter, 1760

Historisch gesproken begint de Schilderswijk vanaf de Melkweg en niet direct ten westen van de Westersingel. De Melkweg is de straat die langs de buitenzijde van de voormalige vestinggracht liep. Ook de Verlengde Visserstraat maakte nog deel uit van de oude binnenstad. De Cranepoort stond bij het begin van de Kraneweg bij de kruising met de Melkweg, zoals op de kaart van de Gebr. Lotter te zien is (Figuur 2).

Tegenwoordig wordt de Schildersbuurt geacht te beginnen vanaf de Westersingel  en wordt door de gemeente het gebied tussen Westerhaven, Hoendiepskade en Eendrachtskade ook tot de Schilderswijk gerekend.

Een kaart uit de Atlas van Huguenin (Figuur 3) toont al iets van de landelijke verkaveling die we in de huidige Schildersbuurt nog herkennen. Ook laat de kaart goed zien dat de Friesestraatweg ‘scheef’ op de verkaveling staat. Oude verkavelingspatronen kunnen lang doorwerken in stedebouwkundige ontwikkelingen. Zo zie je nu nog een ‘zaagtandgewijze’ bebouwing (Figuur 4) langs de Friesestraatweg tussen H.W. Mesdagstraat en A-weg die het rechtstreeks gevolg is van het feit dat bij de verkoop van bouwkavels men de hoofdrichting van de oorspronkelijke agrarische percelen, evenwijdig aan het Hoendiep, hanteerde.

Atlas van Huguenin

Figuur 3: Atlas van Huguenin, 1819-1829

Woningen zaagtand friesestraatweg Groningen

Figuur 4: Woningen aan de Friesestraatweg met zaagtand in de rooilijn

De kaart van Scholtens (Figuur 5) geeft de eerste ‘moderne’ bebouwing van de Schilderswijk weer: tegen de stad aan de Leeuwarderstraat, in de hoek van de Friesestraatweg en de A-weg de eerste aanzetten van de Nieuwe Blekerstraat, toen nog Werkmanstraat geheten, met zelfs twee verbindingsstraten met de A-weg: de Eerste en Tweede Hoendiepstraat.

Vanaf circa 1900 werd de Schildersbuurt bebouwd zoals we die nu kennen. Eerst het zuidelijk deel, met ruime woningen om de Groninger hoogleraren die mogelijk anders naar Haren (we moeten hier denken aan Helpman, dat tot 1915 nog tot de gemeente Haren behoorde) zouden verhuizen aan de stad te binden. Hier zijn diverse panden in jugendstil te vinden. Het zuidelijk deel van de Schildersbuurt is wel getypeerd als een uitbreiding van de singelbebouwing langs de oude stadskern, terwijl het deel ten noorden van de Kraneweg een wat modernere, maar ook soberder uitstraling heeft.

Kaart van Scholtens 1895

Figuur 5: Kaart van Scholtens, 1895

Naoorlogse bebouwing Jozef Israelsplein Groningen

Figuur 6: Naoorlogse bebouwing op Jozef Israëlsplein

De Schildersbuurt is in de Tweede Wereldoorlog onder andere getroffen door een bombardement waarvan de sporen nog op het Jozef Israëlsplein terug te vinden zijn: moderne, Delftse school achtige bebouwing (Figuur 6) op de hoek tussen Jozef Israëlsstraat en Taco Mesdagstraat onder architectuur van Job Hansen.

De Kranepoort, de opvallende huishoudschool van Evert van Linge aan de Kraneweg, gebouwd  1949-1952, is ook een ‘opvulling’ van oorlogsschade. Dit gebouw is later vervangen door een woningcomplex met opvallende gevel van metaal en gekleurd glas. Andere markante gebouwen in de Schilderswijk zijn de watertoren (Mulock Houwer, 1911), de oude zeevaartschool, eveneens van Mulock Houwer, magazijn en toonkamers van de meubelfabriek, Figuur 7, aan de Blekerstraat (J. Sanders, 1904).

In het gebied tussen Hoendiepskade en Eendrachtskade kent ook opvallende panden zoals op de kop van Hoendiep en Eendrachtskanaal het kantoorpand van de Vereniging Zeevaart. Ook de voormalige christelijke huishoudschool (Kuiler en Drewes 1932), nu Groningen University College, aan de Hoendiepskade valt niet over het hoofd te zien. Andere vermeldenswaardige gebouwen aan de Hoendiepskade zijn De Bolder (Th van Elmpt en G. Nijhuis, 1913), en het hoekpand Hoendiepskade 24 en 25, de oliefabriek van Roelfsema met directeurswoning (1911, M.G. Eelkema).

Met de demping van het Hoendiep is in 1945 al een begin gemaakt. De stad zat behoorlijk in zijn maag met al het puin dat als gevolg van de bevrijdingsacties een plek moest vinden en het Hoendiep bood hier een goede mogelijkheid. Uiteindelijk duurde het tot 1966 voordat het Hoendiep tot de samenvloeiing met het Eendrachtskanaal is gedempt. Het Eendrachtskanaal dateert van 1907 en is gegraven om het scheepvaartverkeer van en naar het westen (Hoogkerk, Leeuwarden) beter mogelijk te maken. De route via de kronkelige Westerhaven en het smalle Hoendiep kon zo worden vermeden.

Meubelfabriek huizinga Blekerstraat

Figuur 7: Meubelfabriek Huizinga aan de Blekerstraat

In stedenbouwkundig opzicht is het H.W. Mesdagplein het meest opvallend onderdeel van de Schildersbuurt. Op een topografische kaart uit 1905 is het plein al zichtbaar (Figuur 8), terwijl de bebouwing volgde in de periode 1906-1925. Opvallend is met name nr. 16, gebouwd door P.M.A. Huurman, die er ook zelf heeft gewoond (Figuur 9).

Van 1910 tot 1926 reed een tram (lijn 2) over de Kraneweg richting Grote Markt en Oostersingel. In 1927 is die vervangen door een trolleybus, die Kostverloren via de Kraneweg, Westersingel, A-straat, Brugstraat, Vismarkt, Grote Markt en Oosterstraat met de Oosterpoort verbond. De trolleybus heeft tot 1958 over de Kraneweg gereden. Daarna zijn er dieselbussen gaan rijden.

Topografische kaart schildersbuurt 1905

Figuur 8: Topografische kaart Schildersbuurt, 1905

Hoekhuis HW Mesdagplein Groningen

Figuur 9: Hoekhuis H.W. Mesdagplein/H. Colleniusstraat

Geschiedenis Schildersbuurt beschreven in externe bronnen: